Definicja i obszar zastosowania
Socjoterapia (łac. socius – towarzysz) to jedna z metod terapii zajęciowej, która ma na celu włączenie osób chorych psychicznie oraz osób niepełnosprawnych i/lub wykluczonych do życia społecznego, a przede wszystkim poprawę funkcjonowania w grupie społecznej. Metoda ta wykorzystywana jest także w pracy z dziećmi i młodzieżą z zaburzeniami zachowania oraz zaburzeniami emocjonalnymi – ukierunkowana jest wówczas na korektę zachowań niepożądanych bądź naukę zachowań i norm, które mają wydźwięk pozytywny, ułatwiający funkcjonowanie w grupie i społeczeństwie. Ważnym aspektem jest także pozytywny wpływ technik socjoterapii na funkcjonowanie osób starszych oraz osób niepełnosprawnych fizycznie. Socjoterapia obejmuje zarówno oddziaływania na daną osobę, jak i organizowanie przyjaznego, „terapeutycznego” środowiska społecznego. Warto zaznaczyć, że socjoterapia stanowi nie tylko formę terapii zajęciowej, ale jest także szeroko wykorzystywana jako element oddziaływań pedagogicznych i psychoterapeutycznych.
Geneza, założenia i cele
Już Arystoteles mawiał, że homo is animal sociale – człowiek jest istotą społeczną. Działania socjoterapeutyczne, szeroko stosowane w Polsce i na świecie, mają niewątpliwy pozytywny wpływ na osoby będące ich odbiorcami. Doświadczanie nowych przeżyć i uczestniczenie w różnych sytuacjach społecznych zmienia obraz świata osób uczestniczących w zajęciach, daje możliwość nawiązywania relacji, nabywanie nowych umiejętności społecznych, a poprzez odpowiednio ukierunkowaną aktywność poprawę sprawności fizycznej oraz pozyskanie umiejętności zawodowych.
Pojęcie socjoterapii najwcześniej pojawiło się w psychiatrii, gdzie było stosowane do opisu działań skoncentrowanych na niedopuszczeniu do wyizolowania osoby chorej z życia społecznego. W przypadku osób wyalienowanych głównym celem oddziaływań socjoterapeutycznych było ich ponowne włączenie do funkcjonowania w społeczeństwie. W kontekście terapii zajęciowej oddziaływania socjoterapeutyczne koncentrują się na nabyciu określonych zachowań i umiejętności pozwalających jednostce na efektywne funkcjonowanie w grupie i społeczeństwie.
Głównymi celami socjoterapii są: korekcja niepożądanych zachowań oraz generowanie zmian kreacyjnych, polegających na nauce określonych zachowań, takich jak samoobsługa, a także wypracowanie określonych umiejętności społecznych i zawodowych.
Za inne istotne cele socjoterapii należy uznać:
- możliwość odreagowania emocjonalnego,
- kształtowanie poczucia własnej wartości oraz tożsamości, pełnienia określonych ról społecznych,
- rozwijanie umiejętności społecznych (asertywności, komunikacji, nawiązywania relacji, radzenia sobie z konfliktem),
- nabycie doświadczeń korekcyjnych pozwalających na poznanie i wyeksponowanie swoich mocnych stron w kontaktach z grupą,
- korzystanie ze wsparcia grupy,
- pogłębianie wiedzy o sobie i drugim człowieku, co przekłada się na efektywniejsze funkcjonowanie w relacjach interpersonalnych.
Opis
Zajęcia socjoterapeutyczne mają grupowy i ustrukturalizowany charakter. Każde spotkanie ma cel szczegółowy, a ich połączenie powinno stanowić spójną całość. Zajęcia mają określoną formę i strukturę wpisującą się w stosowaną technikę, np. zabawę, naukę umiejętności społecznych, trening samoobsługi czy trening umiejętności zawodowych.
Na pierwszym etapie istotnym elementem jest proces tworzenia grupy, skoncentrowany na ustaleniu obowiązujących norm, oraz budowanie atmosfery akceptacji i zaufania.
Właściwe etapy pracy z grupą są skoncentrowane na realizacji poszczególnych celów cząstkowych wpisujących się w długofalowy program pracy z daną zbiorowością.
Ostatnim etapem jest przygotowanie uczestników do wygaśnięcia grupy, a także poradzenia sobie z pojawiającymi się emocjami i dzielenia się nabytymi umiejętnościami oraz udzielenie informacji zwrotnej związanej z obecnością i aktywnością w ramach danej grupy.
W socjoterapii jako metodzie terapii zajęciowej wyróżnia się następujące techniki: ludoterapię, trening samoobsługi, trening umiejętności społecznych oraz rekreację.
Ludoterapia, czyli terapia przez zabawę, polega na wykorzystaniu zabawy przede wszystkim do nauki umiejętności uczestnictwa i współpracy w grupie, a także stymulowania procesów poznawczych i usprawnienie psychoruchowe. Podczas zabawy może nastąpić odreagowanie wielu emocji, co pełni funkcję oczyszczającą. Terapia przez zabawę może stanowić dla uczestników źródło wielu informacji na temat sposobu kontaktu z innymi, przyjmowania ról w grupie, znoszenia porażek. Zajęcia terapeutyczne mogą przyjmować formę uczestnictwa w prostych grach, układankach, czyli zabawach manipulacyjnych. Zabawy mogą mieć także charakter tematyczny, konstrukcyjny bądź dydaktyczny. Służą rozładowaniu napięcia, wyciszają, dają możliwość ćwiczenia umiejętności, wzmagają ciekawość i integrują grupę.
Niejednokrotnie zabawa może stanowić jedyną formę nawiązania kontaktu z osobami na przykład głęboko upośledzonymi.
Trening samoobsługi skoncentrowany jest na doskonaleniu lub uczeniu się samodzielnego jedzenia, mycia się, ubierania i załatwiania potrzeb fizjologicznych, co ma na celu budowanie niezależności oraz samowystarczalności w zakresie wykonywania wymienionych czynności. Podczas treningu, co jest zależne od możliwości osób w nim uczestniczących, szczególny akcent kładzie się na naukę czynności higienicznych – mycie, czesanie się, naukę samodzielnego przygotowania posiłków i samodzielnego jedzenia, naukę prania i rozwieszania bielizny, naukę obsługi urządzeń gospodarstwa domowego czy naukę sprzątania. Kształtowana jest także orientacja przestrzenna oraz umiejętność poruszania się w najbliższym otoczeniu na przykład przez osoby jeżdżące na wózku inwalidzkim bądź niedowidzące.
Trening umiejętności społecznych kierowany jest na nabycie umiejętności ułatwiających funkcjonowanie w relacjach interpersonalnych i w środowisku społecznym. Udział w treningu umożliwia uczestnikom ukształtowanie bądź wzmocnienie umiejętności budowania relacji poprzez poznanie siebie i innych, a zwłaszcza odnalezienie się w relacjach grupowych poprzez przyjęcie określonych ról. W trakcie treningu rozwijane są kompetencje komunikacyjne, takie jak prowadzenie rozmowy, aktywne słuchanie, asertywność. Kształtowana jest także umiejętność rozpoznawania emocji własnych oraz uczestników grupy, a także wypracowanie strategii radzenia sobie z emocjami negatywnymi oraz postępowania w sytuacjach konfliktowych.
Trening umiejętności zawodowych jest skoncentrowany na rozwijaniu umiejętności, które mogą pomóc osobie chorej i niepełnosprawnej w znalezieniu i utrzymaniu pracy. Trening ten może być także prewencyjnie skierowany do osób zdrowych jako forma przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu i bezrobociu. W toku treningu następuje uspołecznienie jego uczestników, uzyskanie przez nich wewnętrznej równowagi oraz doskonalenie umiejętności niezbędnych do podjęcia pracy z uwzględnieniem stanu psychofizycznego jednostki oraz – jeśli to możliwe – jej kwalifikacji zawodowych. Przykładem umiejętności, które mogą być rozwijane w trakcie treningu, może być praca z komputerem, nauka obsługi konkretnych programów, co może być przydatne przy wykonywaniu pracy typu przepisywanie tekstów, wyszukiwanie informacji, obróbka zdjęć czy projektowanie stron WWW.
Dowody naukowe
Publikacje naukowe dostarczające dowodów na skuteczność socjoterapii w dużej mierze koncentrują się na korzyściach, jakie odnoszą dzieci i młodzież z zaburzeniami zachowania uczestniczące w procesie socjoterapeutycznym. Wskazuje się również na pozytywne skutki socjoterapii osób chorych psychicznie, którym przywraca się umiejętność współżycia społecznego i nabywania nowych umiejętności.
Rozpowszechnienie
Socjoterapia jest powszechnie stosowana na świecie. W Polsce zajęcia takie odbywają się między innymi w warsztatach terapii zajęciowej, miejskich domach opieki społecznej, szpitalach i rehabilitacyjnych ośrodkach psychiatrycznych, świetlicach środowiskowych oraz młodzieżowych ośrodkach socjoterapii.
Socjoterapia promowana jest m.in. przez amerykańskie Sociotherapy Association czy słowackie Association of Sociotherapy and Psychotherapy.
