×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Relaksacja

dr hab. Jan Blecharz, prof. nadzw.,
Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie,
Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu, Instytut Nauk Społecznych

Definicja i zastosowanie

Stan relaksacji (odprężenia) oznacza zmniejszenie napięcia mięśni i ogólnej mobilizacji organizmu oraz wewnętrzny spokój. Słowo relaks (ang. relaxation) używane jest najczęściej do określenia stanów lub czynności, w których dominuje odpoczynek, odprężenie, spowolnienie psychofizyczne. Relaks oznacza również zmniejszenie, surowości, ceremonialności, sprężystości.

Zastosowanie technik relaksacji proponuje się najczęściej w następujących stanach i sytuacjach klinicznych:

  • stany wzmożonego napięcia emocjonalnego, szczególnie nasilony lęk
  • stany pobudzenia psychoruchowego.

Założenia, cele

Główne mechanizmy uzyskiwania stanów relaksacji to świadome redukowanie napięcia mięśniowego, zwiększenie świadomości własnego ciała, odcięcie się od bodźców negatywnych (głównie myśli) uruchamiających reakcję stresową oraz generowanie fal alfa (8–12 Hz). W stanie fal alfa koncentrujemy się na tym co jest „tu i teraz”. Przy niskich wartościach fal alfa jesteśmy świadomi, odprężeni, ale nie senni.

Cele stosowania relaksacji:

  • zmniejszenie napięcia lękowego,
  • zmniejszenie napięcia mięśniowego,
  • obniżenie ciśnienia tętniczego, lepsza praca żołądka i jelit,
  • przeciwdziałanie zmęczeniu,
  • szybka regeneracja psychiczna,
  • poprawa samopoczucia,
  • przygotowanie do stosowania innych technik terapeutycznych, np. wizualizacji.

Opis technik uzyskiwania relaksacji

Biofeedback (biologiczne sprzężenie zwrotne) to metoda terapeutyczna polegająca na uczeniu się kontroli zmian aktywności fizjologicznej. Dane dotyczące biologicznej aktywności pacjenta (takie jak np.: rytm pracy serca, częstotliwość fal mózgowych, temperatura obwodowa ciała, napięcie mięśniowe, reakcja skórno-galwaniczna) są na bieżąco zbierane, przetwarzane i przekazywane w formie informacji zwrotnej (wizualnej lub akustycznej), dzięki czemu jednostka może modyfikować tę aktywność. Prezentacja informacji o zmianach czynności organizmu pozwala za pomocą kierowania uwagi na te procesy na zyskanie wpływu na ich przebieg, nawet, jeśli są to procesy zazwyczaj nieuświadamiane. Tor przepływu tej informacji tworzy zamkniętą pętlę.

Naturalna aktywność biologiczna

Przetworzone dane biologiczne

Prawdopodobny mechanizm działania polega na zwiększaniu świadomości procesów fizjologicznych, z których przebiegu zazwyczaj nie zdajemy sobie sprawy.

Metodę stworzono w latach 60. w amerykańskim Centrum Badań Kosmicznych (NASA) na potrzeby astronautów i wojska.

Niezależnie od sposobu pozyskiwania informacji zwrotnej, procedura przebiega w zbliżony sposób. Czujnik umieszczony na ciele osoby przesyła bieżące informacje dotyczące aktualnego stanu przebiegu procesów fizjologicznych do urządzenia, w którym odpowiedni program modyfikuje je i prezentuje zmiany w sposób przystępny do odbioru dla pacjenta. Dzięki odpowiedniemu dopasowaniu ustawień programu można nauczyć się kontrolować częstotliwość skurczów serca, czy nawet poziom ciśnienia krwi. Sesja trwa zazwyczaj poniżej jednej godziny. Ich zalecana liczba waha się w zależności od problemu oraz indywidualnych właściwości pacjentów. Średnio rezultaty widoczne są zazwyczaj po około 8–10 sesjach. Nowością jest przeprowadzanie sesji biofeedback na odległość, za pomocą komunikatorów internetowych. Regularnie powtarzane sesje pozwalają z czasem na osiągnięcie tego efektu bez użycia urządzenia.

Jedną z zalet tej formy terapii jest stosunkowo małe ryzyko, nie obserwuje się bowiem objawów ubocznych. Pewne przeciwwskazania występują jedynie u chorych na cukrzycę, przyjmujących leki przeciwko zbyt wysokiemu i niskiemu ciśnieniu oraz cierpiących na epilepsję ze stosowaniem fal EEG o niskiej częstotliwości (6–9 Hz). Należy jednak zaznaczyć, że biofeedback nie jest uważany za samodzielną formę terapii ani nawet diagnozy. Stosuje się go zazwyczaj jako dodatkową formę terapii o charakterze wspomagającym.

Biofeedback klasyfikowany jest najczęściej według rodzaju aktywności fizjologicznej, jaka jest monitorowana przez urządzenie, a nie problemu, wobec którego jest stosowany. Najczęściej w celu uzyskania efektu relaksacji stosuje się:

Biofeedback EEG oparty na rejestracji różnych zakresów fal aktywności kory mózgowej (alfa, beta, delta). Jest on stosowany zwłaszcza w przypadku niektórych zaburzeń o podłożu neurologicznym, w których występuje nadmiar lub niedomiar pewnych częstotliwości. Trening biofeedback pomaga w tym przypadku zniwelować tę różnicę.

Biofeedback EMG (elektromiografia) oparty na rejestracji poziomu napięcia mięśniowego (najczęściej mięśni ramienia i czaszki). Zwykle stosowany w leczeniu zaburzeń o charakterze stresowym oraz bólów napięciowych.

Biofeedback GSR (rekcja skórno-galwaniczna) opiera się na pomiarze elektrooporności powierzchni skóry, która jest wskaźnikiem ogólnego pobudzenia współczulnego układu nerwowego.

Wiele obszarów zastosowania terapii biofeedback udokumentowano badaniami klinicznymi (ADHD, bóle napięciowe, migreny), zyskując akceptację towarzystw medycznych.

Po odpowiednim przeszkoleniu biofeedback mogą stosować profesjonaliści z różnych dziedzin: nauczyciele, lekarze, pielęgniarki, dentyści, asystenci lekarscy, psycholodzy, terapeuci, doradcy zawodowi, terapeuci zajęciowi, fizjoterapeuci, trenerzy korporacyjni oraz naukowcy. Treningi biofeedback są przeprowadzane w takich miejscach, jak: szkoły, biura, domy, kliniki, szpitale i środowiska sportowe.

Cele i obszary zastosowania obejmują:

  1. diagnozę i leczenie problemów klinicznych, takich jak: bóle głowy, ADHD, nietrzymanie moczu, stres, niepokój, problemy z oddychaniem, problemy ze snem, narkomania i wiele innych;
  2. edukację w celu zmniejszenia mierzonego niepokoju, wzrost koncentracji podczas uczenia się, ocenę uczenia się;
  3. wspomaganie optymalnego wykonania i funkcjonowania w zakresie sportu, biznesu i wojska (procedura polecana w pracy z osobami wybitnie utalentowanymi);
  4. wzrost samopoznania poprzez zrozumienie wpływu wydarzeń życiowych na procesy fizjologiczne, wspomaganie wyobraźni.

Nie istnieje na razie obowiązująca międzynarodowa procedura certyfikacji formalnych kompetencji prowadzenia terapii biofeedback. Standardy wykonania i popularyzację wiedzy na temat biofeedbacku przedstawiają trzy główne organizacje: Towarzystwo Stosowanej Psychofizjologii i Biofeedbacku (Association for Applied Psychophysiology and Biofeedback AAPB), Porozumienie Międzynarodowej Certyfikacji Biofeedback (Biofeedback Certification International Alliance BCIA) oraz Międzynarodowe Towarzystwo Neurofeedbacku i Badań (International Society for Neurofeedback and Research ISNR).

Relaksacja progresywna Jacobsona, to technika relaksacyjna oparta na treningu monitorowania i kontroli napięcia mięśniowego wywołanego nadmiernym poziomem stresu. Regularnie trenowana prowadzi do zautomatyzowania tzw. reakcji relaksacyjnej, czyli naturalnego stanu głębokiego odprężenia organizmu. Oparta jest na założeniu, że nadmierny stres powoduje akumulację napięcia objawiającą się m.in. w postaci wzmożonego napięcia mięśniowego, nawet w stanie spoczynku i odwrotnie - „spokój umysłu jest naturalną konsekwencją rozluźnienia mięśni”. Stan relaksu jest więc stanem braku napięcia i aktywności nerwowej w mięśniu. Jego konsekwencją i jednocześnie celem jest osiąganie równowagi i wewnętrznego spokoju.

Twórca tej techniki, Edmund Jacobson był jednym z pionierów podejścia psychosomatycznego w latach dwudziestych XX wieku. Swoją koncepcję i opracowaną na jej podstawie technikę oparł zarówno na przesłankach klinicznych, jak i obserwacjach z praktyki lekarskiej.

Chociaż autor metody opracował ponad 200 ćwiczeń, które pozwalają na wyzbycie się napięcia z całego ciała, dzisiaj zaleca się wykonywanie jedynie około 15–20 z nich. W celu osiągnięcia planowanego efektu zazwyczaj stosuje się minimum 20-minutowy trening każdego dnia, o tej samej porze w spokojnym, bezpiecznym otoczeniu (idealnym proponowanym rozwiązaniem są dwa treningi dziennie).

Terapia opiera się na dwóch krokach – usuwaniu początkowego napięcia i stopniowym zastępowaniu go rozluźnieniem. Pacjent jest proszony o koncentrację na wybranej partii mięśni i jak najmocniejsze napinanie ich przez ok. 7–10 sekund. Następnie proszony jest o całkowite rozluźnienie. Zanim skoncentruje się na kolejnej partii ciała powinno minąć około 15 sekund. Zaleca się, by podczas koncentracji na danej partii ciała reszta pozostała tak rozluźniona, jak to tylko możliwe. Trening powinien kończyć się fazą pełnego rozluźnienia, podczas której nie wolno napinać mięśni. Nauka relaksacji przebiega w stopniowy, progresywny sposób. Pacjent powoli uczy się automatycznego rozluźniania mięśni. Efekt ten jest dodatkowo wzmacniany poprzez tzw. rozprzestrzenianie się relaksacji. Rozluźnienie danej partii mięśniowej przenosi się na kolejne, sąsiednie partie, w tym również te mięśnie, które pozostają poza naszą świadomą kontrolą – trzewne i mięśnie wewnątrz klatki piersiowej.

Przykładowe instrukcje do ćwiczenia:

„Połóż się wygodnie na plecach z lekko rozchylonymi nogami. Ręce ułóż wzdłuż tułowia, nie dotykając go. Skieruj dłonie ku górze. Zamknij oczy. Zwróć teraz uwagę na swój oddech. Skoncentruj się na swoim oddechu. Kilka sekund przerwy. Teraz zaciśnij prawą dłoń mocno w pięść, zaciskaj ją coraz mocniej, obserwując napięcie w dłoni, nadgarstku i przedramieniu i rozluźnij napięcie. Poczuj rozluźnienie i odprężenie prawej ręki i porównaj je z odczuciami, jakie miałeś, gdy była napięta. Wczuj się w odczucia płynące z rozluźnionej prawej ręki.”

Trening podzielony jest na dwa etapy: relaksację stopniową (napinanie poszczególnych partii mięśniowych) oraz relaksację zróżnicowaną (napinanie poszczególnych partii mięśniowych, przy jednoczesnym rozluźnianiu reszty ciała).

Celem tej terapii jest przede wszystkim odprężenie, ale jednocześnie pacjent uczy się lepszego odczytywania sygnałów płynących ze swojego ciała, a także aktywizuje korę czuciowo-ruchową. Osiągnięcie stanu relaksu skutkuje głębokim i regularnym oddechem, lekkim zwolnieniem odruchów, proporcjonalnymi reakcjami w stosunku do bodźca, regularnym pulsem i ciśnieniem krwi, prawidłowym przebiegiem snu i procesów trawiennych.

Terapia dla większości pacjentów jest całkowicie bezpieczna, jedynie osoby po urazie mięśni, ścięgien i kości powinny przed jej rozpoczęciem profilaktycznie skonsultować się z lekarzem.

Relaksacja progresywna jest stosowna przede wszystkim jako terapia wspomagająca w przypadku zaburzeń oraz chorób związanych ze stresem, takich jak: niepokój, PTSD, napady paniki, fobie, bóle głowy, pleców, zapalenie jelita grubego, wysokie ciśnienie krwi czy bezsenność.

Badania kliniczne w większości przypadków dowiodły, że relaksacja Jacobsona obniża napięcie mięśniowe, relaksuje pacjenta, a także łagodzi doznania bólowe. Wykazano, że osoby stosujące regularnie te technikę charakteryzują się mniejszym stężeniem kortyzolu, zwanym potocznie hormonem stresu. Co istotne, jak dowodzą badania, regularny trening zmniejsza predyspozycje do reagowania nadmiernym stresem.

Relaksacja progresywna ma również bardziej uniwersalne oddziaływanie, np. dowiedziono, że u pacjentów przechodzących rekonwalescencję po zawale serca zmniejsza się poziom niepokoju i podnosi poczucie jakości życia. Korzystny wpływ na zdrowie związany jest z faktem, że nie tylko jest przeciwieństwem współczulnej reakcji stresowej, ale także równolegle wspomaga psychofizyczną regenerację organizmu. Stosowana jest również powszechnie przez sportowców, nie tylko w celu obniżania nadmiernego napięcia, ale także poprawy wykonania zadania sportowego.

Treningi prowadzone są przez specjalistów z różnych dziedzin: lekarzy, psychologów, terapeutów i trenerów.

Zagadnienie treningu progresywnego jest jednym z głównych obszarów będących przedmiotem badań, szkoleń i publikacji realizowanych poprzez Międzynarodowe Towarzystwo Zrządzania Stresem (International Stress Management Association), którego jednym ze współzałożycieli był E. Jacobson.

Wizualizacja (nazywana również treningiem wyobrażeniowym) jest to metoda terapeutyczna i psychoregulacyjna polegająca na aktywnym tworzeniu wyobrażeń wielozmysłowych wraz z odczuwaniem towarzyszących im emocji. Wyobrażenia są mentalnym przedstawieniem nieobecnego obiektu lub wydarzenia. Bezpośrednim celem ich stosowania jest wywołanie konkretnej zmiany (zachowania, emocji, myślenia, postawy, a nawet stanu zdrowia) w zależności od treści tworzonego wyobrażenia. Istotą treningu wizualizacyjnego jest takie używanie wyobraźni, aby odpowiednio "zaprogramować" umysł do zmiany działania lub schematów myślowych (również ideomotorycznych), co prowadzi do zwiększenia możliwości adaptacyjnych i rozwojowych. Mimo towarzyszącego jej stosowaniu stanu relaksacji ma ona specyficzne, ukierunkowane oddziaływanie. Technika ta opiera się na dwóch źródłach: tradycji filozofii wschodnich oraz współczesnej wiedzy naukowej z zakresu psychologii eksperymentalnej, zwłaszcza poznawczej.

Wizualizację stosuje się w terapii psychologicznej, korygującej i rozwojowej, rehabilitacji oraz jako terapię wspomagającą zdrowienie. Wyjątkowo szerokie zastosowanie znalazła w zawodowym sporcie.

Obszar zastosowania podzielić można na: zmiany w zakresie funkcjonowania emocjonalno-motywacyjnego (a niekiedy nawet osobowościowego) jednostki oraz poziomu wykonania czynności o charakterze motorycznym.

Jedną z najbardziej skuteczniejszych prób usystematyzowania zagadnienia wizualizacji jaką stanowi model PETTLEP, rozwinięty przez Holmesa i Collinsa. Do jego elementów należą: aspekt fizyczny, środowisko, zadanie, czas, uczenie się, emocje i perspektywa (z ang. physical, environment, task, timing, learning, emotion, perspective). Stanowią one kombinację zarówno tradycyjnie stosowanych, jak i nowo wprowadzanych elementów, których połączenie skutkuje pełniejszą aktywacją umysłu, a tym samym zwiększeniem efektowności techniki. Model nie ma formy zamkniętej, ale autorzy zastrzegają, że większość czynników warunkujących efektywność treningu w dużym stopniu mieścić się będzie w obrębie wyżej wymienionych elementów.

Badania naukowe realizowane już od lat 60. ubiegłego stulecia potwierdzają skuteczność wizualizacji jako metody, również w stosowaniu klinicznym. Udowodniono jej efektywność w zakresie bezpośrednim (wzrost zdrowia somatycznego, zmniejszenie objawów chorobowych), jak i pośrednim, poprzez poprawę samopoczucia i jakości życia.

Wizualizacja wymaga przygotowania mentalnego, najczęściej wykonywanego poprzez zastosowanie dowolnej formy relaksacji. Kolejny etap stanowi aktywne i kontrolowane tworzenie wyobrażeń. W zależności od stopnia konkretyzacji instrukcji możemy mówić o formie wizualizacji programowanej, kierowanej lub receptywnej. Wyobrażenia mogą być tworzone z dwóch perspektyw – wewnętrznego i zewnętrznego obserwatora.

Ich skuteczność zależy od celu oraz doświadczenia ćwiczącej osoby. Wyobrażenia powinny pochodzić z wielu modalności zmysłowych i angażować procesy emocjonalne w postaci tzw. emocji wtórnych. Przyjmuje się jedną z dwóch perspektyw: zewnętrzną (trzecioosobową) i wewnętrzną (pierwszoosobową). Istotnym warunkiem skuteczności jest, aby wyobrażenia i wszelkie stosowane sformułowania i afirmacje miały pozytywny charakter. Koniecznymi elementami procedury jest również odizolowanie się od potencjalnych bodźców zakłócających, np. poprzez spokojne miejsce oraz zamknięcie oczu i pozytywne nastawienie. Na skuteczność wizualizacji wpływają cechy osoby oraz realizowanego zadania. Oprócz uniwersalności metody do jej zalet zaliczyć można brak skutków ubocznych. Przeciwwskazania dotyczą właściwie tylko osób z niektórymi formami psychoz.

Wizualizację podobnie jak technikę terapeutyczną mogą stosować specjaliści z różnych dziedzin, po odpowiednim przygotowaniu teoretycznym i praktycznym.

Trening autogenny (gr. autogenesis – powstanie) jest to popularna technika relaksacyjna, która polega na obniżaniu aktywności fizjologicznej organizmu oraz stanu napięcia mięśniowego poprzez oddziaływanie za pomocą autosugestii. Został opracowany w latach 30. ubiegłego stulecia przez Johannesa Heinricha Schultza, niemieckiego psychiatrę pracującego we wrocławskim Instytucie Hipnozy, który został zainspirowany odczuwanymi przez pacjentów w czasie seansów hipnozy szczególnymi doznaniami. Były to odczucia ciepła i ciężkości. Oprócz tych sugestii stosował sugestię wrażenia rytmiczności pracy serca i oddechu oraz odczucia kontrastu między ciepłem ciała a chłodem czoła. Zastosował sugestie wyrażane w pierwszej osobie, co pozwalało pacjentom na zawieszanie poczucia kontroli nad sytuacją. Autor podkreślał, że trening czerpie z praktyki jogi i medytacji, nie odnosząc się jednak do filozofii ani religii.

Zaleca się codzienne sesje, najlepiej rano w południe i wieczorem. Podczas sesji powtarzany jest zestaw autosugestii ciepła i ciężkości stopniowo wprowadzających w stan relaksacji. Mogą one mieć postać afirmacji lub wizualizacji.

Nauka treningu przebiega na 4 etapach: nauce odpowiedniej postawy, koncentracji na reakcjach organizmu i życiu psychicznym, następnie umiejętności kierowania zmianami i wreszcie umiejętności kierowania zmianami w osobowości. Początkowe sesje zazwyczaj trwają około 20 minut, by potem stopniowo przedłużać się do około godziny.

Pacjent przyjmuje pozycję sprzyjającą relaksacji. Proponuje się pozycję leżącą na wznak z lekko rozchylonymi nogami i rękami spoczywającymi swobodnie wzdłuż tułowia, przy zachowaniu naturalnych krzywizn kręgosłupa. Proponowana jest również pozycja siedząca z rękoma swobodnie spoczywającymi na poręczach fotela oraz tzw. dorożkarska, w której pacjent opiera ręce na udach z lekko pochylonym tułowiem i głową. Jest ona zalecana w przypadku, gdy warunki nie pozwalają na przyjęcie bardziej komfortowej pozycji. Po przyjęciu odpowiedniej pozycji pacjent po kolei koncentruje się na sugestiach ciepła i ciężaru w poszczególnych częściach i całym ciele, spokojnym, miarowym rytmie pracy serca i oddechu oraz chłodu czoła. Według autora metody jej pełne opanowanie zajmuje około roku.

Przykładowy przebieg ćwiczeń

W spokojnym otoczeniu przyjmujemy wygodną postawę wyjściową; po chwili wyciszenia się zamykamy oczy; następnie kilkukrotnie powtarzamy w myślach formułę „tonowania spokoju”: „jestem całkowicie odprężony i spokojny”. Następnie przez od 3 do 4 minut powtarzamy następujące formuły: „Moje ramiona i nogi są bardzo ciężkie!”, „Moje ramiona i nogi są ciepłe”, „Mój oddech jest spokojny i równomierny”, „Mój puls jest spokojny i równomierny”, „Moje ciało jest przyjemnie ciepłe i odprężone”, „Moje czoło jest przyjemnie chłodne”.

Treningi mogą być przeprowadzane przez odpowiednio przeszkolonych profesjonalistów: lekarzy, psychologów, terapeutów i trenerów.

Bardziej zaawansowaną formę tej metody stanowi tzw. medytacja autogenna polegająca na wizualizacji przedmiotów, osób, emocji, innych osób i ich życia wewnętrznego oraz rozważaniach o charakterze egzystencjalnym. Zaliczamy ją do tzw. metod globalnych, w których oddziałuje się na wszystkie sfery – fizyczną, emocjonalną oraz osobowościową, traktując je jako całość.

Autor określał trening jako metodę oddziaływania na własny organizm i życie psychiczne polegającą na wyzwalaniu u siebie reakcji odprężenia i koncentracji. Cel ten osiąga się poprzez osiągnięcie stanu ograniczonej świadomości dzięki sugestiom i izolacji od bodźców oraz powstrzymanie natłoku myśli.

Metoda oddziałuje na system autonomiczny, zmniejszając napięcie układu współczulnego. Bezpośrednim, potwierdzonym badaniami efektem, jest spadek ciśnienia krwi, częstotliwości uderzeń serca, częstości oddychania i przemiany materii. Prowadzi to do szerokich korzyści dla organizmu: wspomaga pracę układu trawiennego, obniża ciśnienie krwi, wspiera funkcje układu odpornościowego. Trening autogenny jest szczególnie popularny w leczeniu zaburzeń na tle stresowym, nerwic i zaburzeń lękowych, przez autora nazywany był „skoncentrowanym odprężeniem”. Bywa stosowany również w położnictwie i stomatologii, a nawet w dostosowanej formie u dzieci w wieku przedszkolnym z zaburzeniami koncentracji i nadpobudliwością. Oddziaływanie na organizm ludzki nie ogranicza się jedynie do sfery klinicznej, rozciągając się na szeroko pojęte poczucie jakości życia i dobrostanu. Celem techniki może być również rozwój duchowy i osobowościowy osiągany poprzez uzyskanie lepszego wglądu w siebie.

Przeciwwskazanie stanowią psychozy afektywne oraz zaburzenia myślenia. W nielicznych przypadkach możliwe jest pogłębienie objawów, jak również wystąpienie niepsychotycznych reakcji dysocjacyjnych, a niekiedy nawet urojeń i halucynacji.

Wyniki badań klinicznych dowodzą, że efektywność treningu autogennego jest porównywalna z innymi technikami relaksacyjnymi.

Trening autogenny jest szeroko stosowany w różnych krajach. Wytyczne do standardów przeprowadzenia, badania kliniczne oraz profesjonalny trening koordynowane są w ramach działań Brytyjskiego Towarzystwa Autogenicznego.

26.05.2017
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta