×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Rehabilitacja geriatryczna

dr hab. prof. nadzw. Marek Żak
Zakład Rehabilitacji w Reumatologii i Geriatrii Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie

Definicja i zastosowanie

Rehabilitacja geriatryczna jest kompleksowym, zespołowym postępowaniem medycznym i społecznym skierowanym do osób w starszym wieku z ograniczeniami sprawności lub obciążonych czynnikami ryzyka wystąpienia chorób, urazów lub innych niekorzystnych zdarzeń, charakterystycznych dla wieku starszego. Rehabilitacja geriatryczna obejmuje także prewencyjne podtrzymywanie sprawności funkcjonalnej osób w starszym wieku, ponieważ postępujące ograniczenia sprawności fizycznej i poznawczej stanowią cechę dłuższego życia.

Społeczeństwa krajów europejskich systematycznie się starzeją. Oczekiwana długość życia w krajach rozwiniętych wynosi około 80 lat. Liczba osób po 65. roku życia stanowi w Polsce około 15% populacji, a szacuje się, że w 2060 roku wzrośnie do ok. 35%. Konsekwencje tych zmian dotyczą wielu sfer życia codziennego i stanowią wyzwanie nie tylko dla medycyny, ale także dla polityki społecznej i ekonomicznej.

Biorąc pod uwagę wiek kalendarzowy, do grupy ludzi w starszym wieku zalicza się osoby po 65. roku życia. Stosuje się następujący podział:

  • „młodzi starzy”: 65–74 lat
  • „średnio starzy”: 75–84 lat
  • „starzy starzy”: 85–99 lat
  • „najstarsi starzy”: >100 lat

Geneza, założenia i cele

Udokumentowany początek zainteresowania badaczy odmiennością chorowania w wieku podeszłym sięga XVIII wieku, kiedy brytyjscy klinicyści zainteresowali się epidemiologią i leczeniem seniorów, skupiając się głównie na wpływie zmiany sposobu żywienia i stylu życia na starzenie się organizmu.

U większości osób w starszym wieku obserwuje się stopniowe ograniczenie aktywności fizycznej, a nakładające się na ten proces urazy lub przewlekłe choroby mogą powodować u tych osób zmniejszenie wydolności i sprawności fizycznej. Starość bardzo często wiąże się także z problemami poznawczymi, emocjonalnymi, społecznymi, które stanowią wielkie wyzwania dla osoby starszej i jej rodziny.

Celem rehabilitacji geriatrycznej jest usprawnianie osób w starszym wieku i przekształcenie procesu starzenia, któremu często towarzyszą niesprawność i zależność od innych osób, w starzenie się optymalne, definiowane jako „zdolność do funkcjonowania w wielu dziedzinach – fizycznej, poznawczej, emocjonalnej, społecznej i duchowej – ku własnemu zadowoleniu i mimo występujących dolegliwości”1. Dla wielu pacjentów ważnym celem do osiągnięcia będzie możliwość poruszania się, często za pomocą zaopatrzenia ortopedycznego. Do istotnych celów należą również zapobieganie upadkom, przykurczom oraz kontrola i zmniejszenie ryzyka odleżyn.

Rehabilitacja geriatryczna powinna bazować na całościowej ocenie geriatrycznej, definiowanej jako interdyscyplinarny proces diagnostyczny, którego celem jest określenie problemów zdrowotnych, psychosocjalnych oraz wydolności czynnościowej osób w starszym wieku do oszacowania obszarów deficytów funkcjonalnych i ustalenia priorytetów leczniczo-rehabilitacyjnych. Badanie może dotyczyć każdej starszej osoby, jednak jest szczególnie rekomendowane u pacjentów w późnej starości, słabych, z licznymi chorobami, o ograniczonej sprawności, zwłaszcza gdy pojawi się nowy problem lub pogorszenie stanu zdrowia.

W rehabilitacji osób starszych, u których mamy do czynienia z współwystępowaniem wielu chorób, po dokonaniu oceny funkcjonalnej na początku należy się skupić na wybraniu najważniejszych celów.

Aktywność prozdrowotna osób w starszym wieku powinna głównie dotyczyć czynności funkcjonalnych, w tym czynności życia codziennego, takich jak np. posługiwanie się sprzętem kuchennym, sprzątanie, podnoszenie czegoś z podłogi itp. Bardzo istotne jest postępowanie usprawniające zdolność do zmiany pozycji z siedzącej na stojącą, a także nauka podnoszenia się po ewentualnym upadku. Bardzo ważny element procesu rehabilitacji geriatrycznej stanowi postępowanie fizjoterapeutyczne związane z usprawnianiem chodu. Powinno ono obejmować chodzenie wolnym i szybszym tempem, zmiany kierunku, wchodzenie i schodzenie ze stopnia. Odpowiednio przygotowane tory przeszkód mogą być również bardzo przydatne dla osób chcących zachować niezależność w wykonywaniu podstawowych czynności życia codziennego.

Programy usprawniania dla osób w starszym wieku powinny się charakteryzować indywidualnym podejściem do uczestników zajęć. Można je prowadzić pojedynczo lub grupowo, w układach nadzorowanych lub nienadzorowanych. Nacisk należy położyć na proste i średnio trudne formy aktywności fizycznej. Wysiłek trzeba podejmować najlepiej codziennie przez 30 minut lub przynajmniej 3 razy w tygodniu przez 40 minut. Ćwiczenia mają spełniać oczekiwania i potrzeby indywidualne i grupowe, a także być odprężające i przyjemne.

Bardzo ważną rolę w aktywności fizycznej osób starszych odgrywają aerobowe programy treningowe. Wiele osób starszych cierpi na zaburzenia czynności układu krążenia, które jednak nie wykluczają z udziału w takim programie ćwiczeń, a wręcz, po odpowiedniej kwalifikacji, stanowią ważne wskazanie. Ćwiczenia aerobowe są wskazane u osób, którym brak zdolności kontynuowania danej czynności przez dłuższy czas. Trening marszowy, nordic walking, piesze wycieczki, bieganie, jazda na rowerze, pływanie, aerobik stanowią przykłady treningów poprawiających wydolność krążeniowo-oddechową, zwiększających wytrzymałość mięśni i ogólną sprawność ruchową.

Ostatnio poszerza się obszar zaleceń do ćwiczeń fizycznych dla osób w starszym wieku, a zmniejsza zakres bezwzględnych przeciwwskazań. Jeszcze kilka lat temu ćwiczenia oporowe były przeciwwskazane dla osób starszych, natomiast obecnie się uważa, że nawet u najstarszych pacjentów można stosować ćwiczenia oporowe i uzyskiwać korzystne efekty. Zwiększenie siły jest niezmiernie ważne, biorąc pod uwagę fakt, że u osób starszych utrata siły wiąże się z utratą sprawności funkcjonalnej. W związku z powyższym ćwiczenia oporowe należy stosować w każdym przypadku, kiedy występuje deficyt funkcjonalny. Osiągnięcie przyrostu siły można osiągnąć różnorodnymi sposobami: pokonując w ćwiczeniu ciężar własnego ciała, a także poprzez użycie dodatkowego zewnętrznego oporu, takiego jak np. hantle, obciążniki, elastyczne taśmy, sztangi i inne.

Szacuje się, że utrata mocy wraz z wiekiem jest nawet większa od utraty siły mięśniowej i od ukończenia 30. roku życia wynosi ok. 20–30% na dekadę. Przejawem tego jest spowolnienie wykonywania codziennych czynności. Sposobem na poprawę mocy mogą być ćwiczenia plyometryczne, które stanowią ważną, choć rzadko stosowaną formę ćwiczeń dla osób starszych. Polegają one na ekscentrycznym skurczu, po którym następuje koncentryczny skurcz tego samego mięśnia. Przykładami takich ćwiczeń są, np. podskoki, przeskoki czy wypady.

Z wiekiem dochodzi do skrócenia długości wielu mięśni, co może prowadzić do występowania bólu w określonych pozycjach, utraty funkcji i nieprawidłowych wzorców ruchu, dlatego w tej grupie wskazane są również ćwiczenia rozciągające. Powinny mieć one charakter statyczny, należy je wykonywać regularnie, a czas utrzymania danej pozycji winien być dłuższy niż u osób młodych.

Kolejną istotną dla osób w starszym wieku grupą są ćwiczenia poprawiające równowagę i zapobiegające upadkom. Powinny one wpływać na równowagę statyczną i dynamiczną, siłę mięśniową, a także uwzględniać ocenę i zmiany środowiska oraz ocenę i korekcję wzroku. Przykładem są ćwiczenia tai-chi, które można włączać do programu ćwiczeń dla osób starszych.

W kompleksowej opiece geriatrycznej powinien brać udział wielodyscyplinarny zespół specjalistów, składający się m.in. z lekarza, fizjoterapeuty, terapeuty zajęciowego, pielęgniarki, psychologa, opiekuna medycznego, pracownika socjalnego, a w razie potrzeby również logopedy, dietetyka, farmaceuty.

Jedną z ról, jaką członkowie zespołu odgrywają w stosunku do osób najbardziej zależnych od pomocy innych osób, jest opieka i praca nad poprawą funkcjonowania osoby starszej w jej domu, co w pozytywny sposób wpływa na problemy społeczne czy emocjonalne. Najważniejsza w takim przypadku jest poprawa w zakresie wykonywania podstawowych czynności dnia codziennego, takich jak kąpiel, ubieranie się, korzystanie z toalety czy jedzenie. Ważne jest również działanie na rzecz ponownego udziału w życiu społecznym oraz ograniczenie ryzyka hospitalizacji i objęcia osoby opieką instytucjonalną. Ponadto konieczne jest nauczenie opiekunów różnych technik bezpieczeństwa, celem uniknięcia upadków i związanych z nimi urazów fizycznych oraz psychicznych, a także doradzanie w dostosowaniu mieszkania do potrzeb osób w starszym wieku (np. likwidacja progów, montaż uchwytów, podwyższenie sedesu, dobór odpowiedniego oświetlenia itp.).

Dowody naukowe

Badania wskazują, że regularna aktywność fizyczna, nawet w późnej starości może przynosić wymierne korzyści. Dowiedziono, że aktywność fizyczna wśród osób starszych wpływa korzystnie na profilaktykę i terapię chorób serca, otyłości, cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, osteoporozy, zmian zwyrodnieniowych, depresji, a także na poprawę funkcji ruchowych zaburzonych w przebiegu różnych chorób, jak np. choroba Parkinsona czy inne. Poprawa sprawności fizycznej wpływa bezpośrednio na zmniejszenie chorobowości i śmiertelności, warunkuje niezależność, samodzielną egzystencję, możliwość uczestniczenia w życiu rodzinnym i społecznym, a także decyduje o pozytywnej ocenie jakości życia osób starszych i ich opiekunów.

Rozpowszechnienie

Rehabilitacja geriatryczna jest realizowana przede wszystkim w takich miejscach, jak przychodnie rehabilitacyjne, szpitale, sanatoria, gabinety rehabilitacji, prywatne mieszkania, a także kluby fitness i kluby sportowe. Ważnymi i częstymi miejscami opieki i usprawniania osoby starszej są miejsca świadczenia opieki długoterminowej, jak: Domy Pomocy Społecznej, Zakłady Opiekuńczo-Lecznicze i inne.
Osoby starsze najczęściej uczestniczą w rehabilitacji finansowanej z budżetu państwa, ale coraz częściej korzystają również z usług świadczonych komercyjnie.

Ważne instytucje i adresy:

Piśmiennictwo:


Guccione A.A., Wong R.A., Avers D.; Fizjoterapia w geriatrii. (Red. wyd. polskiego: Żak M., Śliwiński Z.), Elsevier Urban & Partner, Wrocław, 2014.
13.10.2015
Wybrane treści dla Ciebie
  • Rehabilitacja głosu
  • Rehabilitacja słuchu
  • Pacjent po amputacji kończyny – postępowanie i powikłania
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta