Terapia ultradźwiękowa

Definicja i zastosowanie

Terapia ultradźwiękowa (określana także jako sonoterapia, fonoterapia, ultrasonoterapia albo ultrafonoterapia) polega na oddziaływaniu poprzez skórę na głębiej położone struktury ciała fali ultradźwiękowej (fali mechanicznej, akustycznej, o częstotliwości powyżej granicy słyszalności), w celu uzyskania efektów terapeutycznych, przede wszystkim efektu przeciwbólowego i stymulacji komórkowych procesów naprawczych, poprzez wywoływanie zjawisk fizjologicznych spowodowanych działaniami termicznymi (cieplnymi) i atermicznymi (głównie mechanicznymi).

Fot. pixabay.com

Główne wskazania do stosowania to:

ograniczenia ruchomości stawów spowodowane przykurczem więzadeł, powięzi i innych podobnych struktur (także przykurcze z powodowane przez blizny), działanie przeciwzapalne (w przewlekłej, późnej fazie procesu zapalnego)
wspomaganie procesów naprawy uszkodzonych tkanek (a także wspomaganie tworzenia blizny o optymalnej strukturze).

Inne wskazania:

działanie przeciwbólowe – aplikacja w tzw. punktach wyzwalających (trigger points)
w zapaleniu zatok
przyspieszające gojenie ran i zrost kostny (ultradźwięki o specyficznych, innych niż w typowych zabiegach – i typowych aparatach – parametrach).

Geneza, założenia i cele

Pierwsze zastosowanie ultradźwięków w celach leczniczych – w leczeniu rwy kulszowej – miało miejsce w 1938 r. Zjawiska fizyczne, wywoływane przez ultradźwięki (o odpowiednich parametrach) w strukturach ciała mogą prowadzić do efektów cieplnych (powstałych wskutek zjawisk fizycznych wywołanych przez ultradźwięki wewnątrz struktur tkankowych, a nie przez bezpośrednie dostarczenie ciepła) i efektów niecieplnych (atermicznych).

Efekty termiczne – dotyczące przede wszystkim rozgrzewania tkanek o dużej zawartości kolagenu (ścięgna, więzadła, rozcięgna, torebki stawowe, blizny); wskazuje się na zwiększanie elastyczności tych struktur pod wpływem rozgrzewania poprzez działanie ultradźwięków, bez zmniejszania ich wytrzymałości, co stanowi wyjaśnienie do zastosowania ultradźwięków jako przygotowania do rozciągania (ćwiczeń rozciągających, redresji); działanie ciepła wskazywane jest też jako czynnik przyspieszający procesy naprawcze w przewlekłej fazie procesów zapalnych.

Efekty atermiczne mogą być wywoływane przede wszystkim dzięki pobudzaniu przepływu płynów wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych poprzez zjawiska fizyczne (określane jako „kawitacje”, „strumień akustyczny” i „mikromasaż”), będące efektem zmieniającego się ciśnienia, powstającego jako skutek przepływu fali ultradźwiękowej. Mechanizmom tym przypisuje się działanie przeciwzapalne i przyspieszające procesy naprawcze, wywoływane przez ultradźwięki (przypuszczalne działania atermiczne ultradźwięków i ich efekty fizjologiczne oraz kliniczne przedstawiono na rycinie).

Wymienione efekty nie występują osobno i trudno je od siebie oddzielić, natomiast w zależności od sposobu stosowania ultradźwięków jedne lub drugie mogą przeważać. Współcześnie do działań atermicznych przywiązuje się większą wagę niż do skutków przegrzewania tkanek.

(kliknij, by powiększyć)

Rycina 1. Efekty działania atermicznego ultradźwięków terapeutycznych (według T. Watson, 2014, zmodyfikowane).

Główne parametry stosowania fali ultradźwiękowej, to:

częstotliwość: w uproszczeniu, wyższa częstotliwość (typowo ok. 3 MHz, trzy miliony drgań na sekundę) oznacza płytsze, ale bardziej intensywne działanie, a niższa (typowo 1 MHz) odwrotnie; dlatego 1 MHz to wartość bardziej typowa, a 3 MHz jest wybierana, np. w zabiegach tak zwanej fonoforezy, polegających na wspomaganiu wprowadzania substancji (leków) przez barierę skóry
prędkość rozchodzenia się fali – parametr zależny od właściwości ośrodka (tkanek, narządów), a nie od działania aparatu; w większości tkanek (dobrze unaczynionych i uwodnionych, a także w tkance tłuszczowej) prędkość fali ultradźwiękowej jest podobna – i zbliżona do wartości prędkości w wodzie (ok. 1500 m/s), natomiast prędkość fali w kościach wynosi około 4000 m/s, a w powietrzu około 350 m/s; różnice te mogą powodować niekorzystne zjawiska – gromadzenie się energii w okolicach kości i – w przypadkach stosowania dużych dawek energii i aplikacji w okolicach dróg oddechowych i jamy brzusznej – nawet uszkodzeń tkanek. Dlatego też konieczne jest stosowanie specjalnych żelów ułatwiających przepływ ultradźwięków przez skórę lub wykonywanie zabiegów w wodzie.
moc energii ultradźwiękowej – jest głównym czynnikiem (obok np. sposobu prowadzenia zabiegu – przesuwanie głowicy zmniejsza efekt cieplny) wpływającym na intensywność działania ultradźwięków
sposób aplikacji ultradźwięków – należy poruszać głowicą (aplikatorem) podczas wykonywania zabiegu; w przeciwnym razie może dochodzić do nadmiernego gromadzenia się energii i powstawania tzw. fal stojących; w przeszłości stosowano tzw. aplikację statyczną, jednak odstąpiono od stosowania tego sposobu wykonywania zabiegów
czas zabiegu – nie powinien być krótszy od ok. 5 min; ponieważ zabieg polega na oddziaływaniu ultradźwięków o określonej mocy, a nie na emitowaniu określonej ilości energii, istotne jest, aby zabiegi nie były zbyt długie – w przypadku działania termicznego (ultradźwięki o stosunkowo dużej mocy) nie należy przekraczać 15 minut.

Przeciwwskazania

Okolica brzucha podczas ciąży – zagrożenie dla płodu (zarodka)
Choroba nowotworowa (lub jej podejrzenie) – nie wolno stosować ultradźwięków na okolicę nowotworu; choroba nowotworowa uznana za wyleczoną nie stanowi przeciwwskazania
Miejsca krwawiące lub zagrożone krwawieniem (tam, gdzie można się spodziewać krwawienia)
Znaczące nieprawidłowości (patologie) układu naczyniowego – nasilona miażdżyca, zakrzepica żył głębokich
U pacjentów z hemofilią (niekontrolowaną przez terapię czynnikami zastępczymi)
Zastosowanie w okolicach: oczu, narządów płciowych, okolicy serca u osób z zaawansowaną chorobą wieńcową i z rozrusznikiem serca, zwoju gwiaździstego, okolic jąder kostnienia u dzieci
U pacjentów z rozrusznikiem serca lub innymi implantami elektronicznymi – w okolicy tych urządzeń
W przypadku stosowania (zamiaru uzyskania) efektu termicznego, mają zastosowanie przeciwwskazania do stosowania ciepła terapeutycznego (dotyczące miejscowego przegrzewania struktur ciała)

Środki ostrożności

Należy stosować najniższe intensywności, wymagane do uzyskania zakładanej reakcji
Powinno się przesuwać aplikator (szybkość i kierunek przesuwania nie mają znaczenia), ponieważ zabiegi tzw. statyczne (bez przemieszczania głowicy po powierzchni skóry), mogą potencjalnie (choć brak na to dowodów naukowych) doprowadzać do odwracalnego zastoju krwinek w drobnych naczyniach krwionośnych,
Stosowanie ultradźwięków (zwłaszcza w dawkach termicznych) w okolicach implantów metalowych jest uznawane za niewłaściwe (choć brak jest wiarygodnych danych potwierdzających występowanie skutków ubocznych).

Działanie ultradźwięków na organizm może mieć wiele innych niepożądanych skutków, jednak zasadniczo nie odnosi się to do dawek i obszarów działania ultradźwięków terapeutycznych.

Dowody naukowe

Terapia ultradźwiękowa jest jedną z najlepiej zbadanych metod fizykoterapii, zarówno w zakresie zjawisk fizycznych i reakcji fizjologicznych wywoływanych działaniem ultradźwięków, jak i badań klinicznych, dotyczących efektów (skuteczności, skutków ubocznych, rachunku ekonomicznego) stosowania ultradźwięków jako metody terapeutycznej. W bazie danych PEDro wymieniono 675 prac dotyczących terapii ultradźwiękowej.

Wytyczne Ottawa Panel (Kanada, USA, 2004) wskazują na silne lub niepewne dowody skuteczności stosowania ultradźwięków jako samodzielnej terapii ręki, w celu działania przeciwbólowego, przeciwobrzękowego i przeciw występowaniu zjawiska sztywności porannej w reumatoidalnym zapaleniu stawów. Wytyczne amerykańskiej Agency for Healthcare Research and Quality, USA, (listopad 2012) wskazują na skuteczność ultradźwięków w działaniu przeciwbólowym i poprawianiu funkcji w chorobie zwyrodnieniowej stawów kolanowych. Natomiast wytyczne NICE (2014) dotyczące choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych i biodrowych u osób dorosłych zawierają informację, że stosunkowo wiarygodne badania wskazują na brak różnic w stosowaniu terapii ultradźwiękowej i innych metod fizykoterapii oraz symulowanej terapii ultradźwiękowej (placebo) w działaniu przeciwbólowym w tych schorzeniach, i proponuują, aby pacjenci uczestniczyli w procesie podejmowania decyzji dotyczących stosowania u nich tej metody terapii.

Rozpowszechnienie

Terapia ultradźwiękowa należy, również w Polsce, do podstawowych rodzajów zabiegów fizykoterapeutycznych, jest rozpowszechniona na świecie. Badania ankietowe prowadzone wśród fizjoterapeutów potwierdzają, że jest to najbardziej rozpowszechniona metoda terapii fizykalnej.