Definicja i zastosowanie
Promieniowanie UV (ultrafioletowe, nadfioletowe), to niewidzialne fale elektromagnetyczne, krótsze od widzialnych fal światła, ale dłuższe od promieniowania jonizującego (promieniowania X). Poszczególne zakresy promieniowania UV mają różne właściwości i działanie na organizmy żywe, dlatego rozróżnia się promieniowanie UVA, UVB i UVC, promieniowanie bliskie i dalekie lub długie i krótkie. Niekiedy spotyka się pojęcie „czarne światło”.
Fot. pixabay.com
Zastosowania naświetlań promieniowaniem UV polegają na wykorzystywaniu naturalnego promieniowania – kąpieli słonecznych (helioterapia) – lub sztucznych promienników (lamp) generujących promieniowanie o różnych zakresach i nasileniu promieniowania. Niektóre metody terapii polegają na łączeniu naświetlań UV ze stosowaniem leków – tak zwanych fotouczulaczy.
Zastosowania terapeutyczne obejmują obecnie niektóre choroby dermatologiczne (łuszczyca, bielactwo nabyte) i leczenie odleżyn. Inne, wcześniejsze, zastosowania (synteza wit. D, leczenie trądziku pospolitego) zostały zastąpione przez leczenie farmakologiczne obarczone mniejszym ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych.
Geneza, założenia, cele
Helioterapia była bardzo popularna w XIX wieku, następnie wprowadzono do użytku sztuczne promienniki. Główne zastosowania dotyczyły leczenia gruźlicy, krzywicy i uzyskiwania efektów bakteriobójczych, a następnie chorób skóry, a także diagnostyki (wykorzystywanie zjawiska luminescencji).
Promieniowanie ultrafioletowe może wywoływać charakterystyczne efekty fotochemiczne. Niedostatek działania naturalnego promieniowania ultrafioletowego może mieć niekorzystne skutki zdrowotne spowodowane niedoborem syntezy witaminy D w organizmie. Nadmiar lub oddziaływanie promieniowania niewystępującego naturalnie może doprowadzać do powstawania uszkodzeń i nowotworów skóry.
Fizjologiczne efekty działania promieniowania UV można sklasyfikować jako nagłe i długotrwałe (odległe) oraz pożądane (terapeutyczne, profilaktyczne) i niepożądane (szkodliwe).
Efekty nagłe:
- rumień fotochemiczny (w zależności od dawki – od lekkiego zaczerwienienia do wystąpienia martwicy skóry i pęcherzy surowiczych),
- opalenizna (pigmentacja),
- pogrubienie naskórka,
- zapalenie spojówek i zapalenie rogówki,
- uszkodzenie DNA komórek,
- zapoczątkowanie produkcji witaminy D.
Efekty późne (odległe):
- zapobieganie odwapnieniu kości i krzywicy,
- przyspieszenie starzenia się skóry,
- rozwój nowotworów skóry.
W leczeniu odleżyn wykorzystuje się działanie UV (zwłaszcza promieniowania UVC) stymulujące rozwój komórek skóry i procesy gojenia oraz działanie bakteriobójcze.
Opis
Dawkę promieniowania ustala się na podstawie wcześniej wykonanej próby rumieniowej, a nie według odczuć pacjenta (odczuwania ciepła). Odczyn skóry (rumień fotochemiczny) ujawnia się dopiero około kilku godzin po zakończeniu naświetlania. Dawka promieniowania jest uzależniana od wielkości powierzchni skóry poddawanej naświetlaniom, wrażliwości i typu skóry, a liczba i częstość zabiegów zależą od zaaplikowanej jednorazowo dawki i od wcześniejszej ekspozycji na promieniowanie UV.
Podczas wykonywania naświetlań konieczne jest ścisłe przestrzeganie zasady aplikowania ustalonej dawki promieniowania na wyznaczonej powierzchni ciała i chronienie przed promieniowaniem pozostałych obszarów ciała, zwłaszcza oczu.
Przeciwwskazania do naświetlania promieniowaniem UV:
- reakcje alergiczne na UV,
- ostre choroby skóry (wyprysk, zapalenie skóry),
- toczeń rumieniowaty,
- obecność rumienia fotochemicznego (ultrafioletowego),
- przeszczepy skóry,
- uszkodzenia skóry promieniowaniem jonizującym,
- gorączka (przeciwwskazanie do naświetlań całego ciała).
Efekty niepożądane naświetlania promieniowaniem UV:
- przyspieszone starzenie skóry (fotostarzenie),
- przebarwienia skóry,
- przyspieszenie zmian nowotworowych skóry,
- wydzielanie się ozonu (należy wietrzyć pomieszczenia, w których prowadzi się naświetlania).
Dowody naukowe
Wiarygodne badanie (2013) wykazało skuteczność naświetlań promieniowaniem UVC w leczeniu odleżyn u osób niepełnosprawnych z powodu uszkodzenia rdzenia kręgowego. Aktualny (2014) przegląd systematyczny publikacji naukowych nie pozwala jednak na wyciągniecie wniosków o skuteczności naświetlań promieniowaniem UV w leczeniu odleżyn. Wytyczne (Amerykańskie Towarzystwo Dermatologiczne, 2010) dotyczące stosowania naświetlań UV (także jako fotochemoterapii – z zastosowaniem fotouczulacza) w leczeniu łuszczycy wskazują na konieczność indywidualnego doboru dawek.
Rozpowszechnienie
Stosowanie antybiotyków i wprowadzenie leczenia farmakologicznego niedoboru witaminy D, a także poznanie zagrożeń wynikających z nadmiernej ekspozycji na promieniowanie oraz brak dowodów naukowych na skuteczność naświetlań w niektórych wskazaniach, ograniczyły zastosowania terapii promieniowaniem UV.
