Fizykoterapia

Definicja i zastosowanie

Fizykoterapia, jest jednym ze sposobów leczenia wykorzystujących działanie czynników fizycznych (w nazewnictwie międzynarodowym określanych jako „czynniki elektrofizjologiczne” – EPAs).

Aktualna definicja Światowej Konfederacji Fizjoterapii (WCPT) określa stosowanie czynników fizykalnych (fizykoterapię) jako wykorzystanie biofizycznych i elektrofizjologicznych odmian energii w celu oceny, leczenia i zapobiegania uszkodzeniom, ograniczeniom aktywności i przeszkód w uczestniczeniu w życiu społecznym, aby utrzymać i optymalizować stan zdrowia.

Metody i techniki fizykoterapii są wykorzystywane przede wszystkim przez fizjoterapeutów i lekarzy, ale także przez innych specjalistów, np. w opiece pielęgniarskiej, w kosmetyce.

Termin „fizykoterapia” bywa myląco stosowany, wymiennie z szerszym terminem „fizjoterapia”, oznaczającym zawód i dziedzinę ochrony zdrowia, w której, wśród wielu innych oddziaływań, znajdują zastosowanie zabiegi fizykoterapeutyczne. Fizjoterapeuci bywają nieprawidłowo określani jako „fizykoterapeuci”. W USA i Kanadzie termin physical therapy oznacza zawód i dziedzinę ochrony zdrowia, a nie fizykoterapię.

Geneza, założenia, cele

Przykłady zastosowań naturalnych sposobów leczenia z wykorzystaniem dostępnych źródeł energii sięgają starożytności, a niektóre zabiegi mają nawet nazwy odnoszące się do starożytności (łaźnie rzymskie). Naukowe zastosowanie metod elektrostymulacji zostało zapoczątkowane u schyłku XVIII wieku przez włoskiego wynalazcę i lekarza Luigiego Galvaniego, następnie rozwijane m. in. we Francji przez lekarza Claude’a Duchenne’a. W Niemczech i w Austro-Węgrzech w XIX wieku rozwijały się metody wodolecznictwa i leczenia uzdrowiskowego. Wiele z tych dokonań następnie zmodyfikowano, a niektóre przetrwały do dziś w niezmienionej formie. Rozwój fizykoterapii zgodny z metodą naukową oraz osiągnięciami techniki i medycyny nastąpił w XX wieku.

Określenie „fizykoterapia” dotyczy zastosowania czynników fizycznych w celu wywołania reakcji organizmu na ich działanie i doprowadzenie do pożądanych zmian biofizycznych i fizjologicznych (na poziomach: komórkowym, tkankowym, narządowym i ogólnoustrojowym) oraz wynikających z tego efektów profilaktycznych, terapeutycznych, treningowych lub odnowy biologicznej. W uproszczeniu zakładane efekty można podzielić na bezpośrednie i pośrednie, fizjologiczne i kliniczne (lecznicze, treningowe, profilaktyczne), krótkoterminowe i długoterminowe, bezpośrednie i odległe.

W celu zrozumienia zastosowań i działania metod fizykalnych istotne jest rozróżnienie efektów fizjologicznych – reakcji na bodziec, takich jak na przykład rozszerzenie naczyń krwionośnych, skurcz mięśnia, pocenie się – od efektów klinicznych, takich jak utrwalone zmniejszenie bólu, poprawa funkcji chodu czy przyspieszenie gojenia ran. Wywołanie efektu fizjologicznego niekoniecznie prowadzi do osiągnięcia skutku terapeutycznego lub treningowego (na przykład elektrostymulacja prądem wywołującym silne skurcze mięśnia nie musi gwarantować zahamowania zaniku tego mięśnia z powodu unieruchomienia kończyny lub zwiększenia siły mięśniowej u sportowca). Dlatego, szukając odpowiedzi na pytanie o skuteczność fizykoterapii, warto sięgać przede wszystkim do wyników wysokiej jakości badań klinicznych, a nie badań laboratoryjnych, w tym badań na zwierzętach.

Czynniki fizyczne mozna stosować pojedynczo, w kombinacjach – jednoczasowo (np. jako tzw. terapia sprzężona) lub kolejno po sobie. Zazwyczaj są wykorzystywane w połączeniu z innymi oddziaływaniami leczniczymi, jako uzupełnienie lub przygotowanie do innych interwencji fizjoterapeutycznych (np. ćwiczeń leczniczych lub masażu); niektóre zastosowania uważane są za bezcelowe bez połączenia z innymi metodami. Niektóre zabiegi stosuje się też jako sposoby wprowadzania leków do organizmu – w formie jonoforezy, fonoforezy, inhalacji.

Opis

W fizykoterapii spotyka się metody i techniki tradycyjne lub niedawno wprowadzone, naturalne lub wykorzystujące czynniki fizyczne nie tylko wytworzone sztucznie, ale nawet niewystępujące w przyrodzie.

Niektóre z metod czy technik terapii są przez jednych autorów zaliczane do fizykoterapii, a przez innych nie (na przykład zabiegi masażu lub wyciągi mechaniczne albo zabiegi z zastosowaniem zjawiska biologicznego sprzężenia zwrotnego – tzw. bioofeedback). Poszczególne rodzaje zabiegów mogą mieć bardzo podobne działanie, pomimo ich odrębnego zakwalifikowania (na przykład okłady ciepłe, naświetlania lampami emitującymi światło podczerwone i ciepłe kąpiele) i odwrotnie – zabiegi należące do tej samej grupy zabiegów (i często cechujące się podobnymi parametrami) mogą mieć różne zastosowania (np. elektrostymulacja przeciwbólowa i elektrostymulacja służąca do treningu siłowego mięśni). Oprócz wielu rodzajów interwencji polegających na stosowaniu typowych dla fizykoterapii oddziaływań czynnikami mechanicznymi (ciśnienie, ucisk, wibracje, fale ultradźwiękowe), termicznymi (ciepłem lub zimnem) i elektrycznymi, elektromagnetycznymi, magnetycznymi, do fizykoterapii zalicza się także techniki służące przede wszystkim wprowadzaniu leków, a nie oddziaływaniu fizycznemu.

Wśród interwencji fizykoterapeutycznych znajdą się więc bardzo zróżnicowane metody – promieniowanie laserowe i pole magnetyczne, możliwe do wytworzenia wyłącznie przez zaawansowane technicznie urządzenia, ale także kąpiele słoneczne i polewanie zimną wodą, należące do przyrodolecznictwa. Stosuje się interwencje typowe dla leczenia dysfunkcji i schorzeń narządu ruchu, ale także specyficzne metody stosowane w dermatologii, w schorzeniach dróg oddechowych lub wykorzystujące zjawiska i mechanizmy psychiczne (np. biologiczne sprzężenie zwrotne).

Niektóre metody – na przykład terapia ultradźwiękowa – mają różne zastosowanie i stosowane są według różnych zasad dawkowania.

Zróżnicowane są wskazania, przeciwwskazania, zagrożenia, środki ostrożności i ryzyko wystąpień efektów ubocznych, w tym niepożądanych, podczas stosowania poszczególnych metod fizykoterapii.

Tabela 1 i Tabela 2 zawierają informacje o rodzajach zabiegów fizykoterapeutycznych z ich przypisaniem do poszczególnych rodzajów czynników fizycznych – form energii uzyskiwanych w czasie tych zabiegów. Różnice pomiędzy tabelami wynikają z różnorodności klasyfikacji i sposobów opisywania zagadnień z zakresu fizykoterapii.

Dowody naukowe

Do metod fizykoterapii należą interwencje o skuteczności popartej wynikami wiarygodnych badań naukowych, interwencje, co do których brak jest dowodów skuteczności (ale także dowodów braku skuteczności) i interwencje przypuszczalnie nieskuteczne, a nawet potencjalnie szkodliwe. Popularność stosowania poszczególnych metod nie jest proporcjonalna do siły dowodów ich skuteczności lub dowodów braku skuteczności, a wiele metod stosuje się na podstawie utartych poglądów, opinii, przyzwyczajeń i tradycji. Także wprowadzanie nowych metod nie zawsze odbywa się zgodnie z zasadami praktyki opartej na wiedzy. Skuteczność poszczególnych interwencji niekoniecznie jest równoznaczna z nowoczesnością i zaawansowaniem technicznym urządzeń oraz nie musi wynikać ze specyficzności czynników fizycznych. O skuteczności poszczególnych interwencji świadczą wyniki badań tych efektów ich stosowania, które są istotne dla pacjentów. Spotyka się zabiegi z pozoru bardzo nowoczesne i wykorzystujące zaawansowaną technologię, jednak pozbawione wiarygodnych naukowych dowodów ich skuteczności, bezpieczeństwa oraz korzystnego rachunku efektywności i kosztów. Są też metody tanie i proste, poparte wynikami wiarygodnych badań (jak np. okłady z lodu w stanach pourazowych).

Rozpowszechnienie

Poszczególne rodzaje zabiegów fizykoterapii różnią się niekiedy znacząco pod względem ich popularności, rozpowszechnienia i uznania w poszczególnych krajach i obszarach kulturowych. Metody rozpowszechnione w niektórych krajach – i niekiedy finansowane tam ze środków publicznych – są zupełnie nieznane lub nie spełniają kryteriów finansowania w innych krajach.

Także obszary pokrewne (i często przenikające się lub zawierające w sobie elementy fizykoterapii) – jak medycyna uzdrowiskowa, balneologia, medycyna fizykalna, wykorzystują te same metody i techniki, a klasyfikacje i podziały bywają kwestią umowną lub wynikają z uwarunkowań dotyczących podziału kompetencji w poszczególnych zawodach i z organizacji ochrony zdrowia, a nie ze specyfiki działania poszczególnych metod. Na przykład stosowanie wodolecznictwa spotyka się przede wszystkim w krajach Europy kontynentalnej, a niektóre metody elektroterapii, rozpowszechnione w Europie, są właściwie niestosowane w Ameryce Północnej (na przykład prądy diadynamiczne).

Niektóre rodzaje zabiegów zostały opracowane i wprowadzone do zastosowania przez osoby bez wykształcenia kierunkowego lub są kojarzone z tzw. medycyną alternatywną i komplementarną (a niekiedy nawet ludową), a niektóre są wprowadzane i rekomendowane z zachowaniem zasad praktyki opartej na wynikach aktualnych i wiarygodnych badań naukowych.

Przykładowe organizacje zajmujące się fizykoterapią:

• Podgrupa Światowej Konfederacji Fizjoterapii zajmująca się fizykoterapią: International Society for Physical Agents in Physical Therapy, ISEAPT http://www.wcpt.org/iseapt.
• Sieć zawodowa Brytyjskiego Towarzystwa Fizjoterapii, CSP: Electrophysical Agents and Diagnostic Ultrasound, EPADU http://epadu.csp.org.uk/.